Çështja e shqiptarëve në Luginën e Preshevës është bërë zyrtarisht pjesë e agjendës së politikës së jashtme të Shteteve të Bashkuara. Në një dëgjim kongresional në Komitetin për Punë të Jashtme, në Nënkomitetin për Evropë të udhëhequr nga kongresisti Keith Self, u tha hapur se pasivizimi administrativ dhe diskriminimi sistematik ndaj shqiptarëve etnikë nga autoritetet serbe janë të papranueshme dhe përbëjnë rrezik real për destabilizimin e rajonit, veçanërisht në kontekstin e agresivitetit të Serbisë ndaj Kosovës. Ky qëndrim mori mbështetje nga dëshmitarët Edward P. Joseph, Luke Coffey dhe Max Primorac, si edhe nga disa kongresistë nga të dyja partitë, të cilët theksuan se politika e jashtme amerikane duhet të udhëhiqet nga standarde të qarta dhe se çështja e Luginës nuk mund të anashkalohet më.
Në diskutim u nënvizua edhe se Shtetet e Bashkuara duhet të insistojnë në njohjen e Kosovës nga Serbia, duke e konsideruar Kosovën si aleatin më të besueshëm të SHBA në Ballkan. Përfaqësuesi komunal në Bujanoc, Ragmi Mustafi, e cilësoi seancën si “mbështetje serioze institucionale në Washington” dhe e lidhi qartë me vazhdimin e punës për avancimin e kauzës së Luginës me partnerë në SHBA dhe Evropë, duke theksuar se ky është vetëm hapi i parë dhe se rezultatet konkrete do të varen nga vijimi i angazhimit diplomatik.
Të gjitha plagët që sot artikulohen në sallat e Kongresit janë realitete që janë raportuar nga ne prej kohësh: pasivizimi i adresave, mosnjohja e diplomave, mungesa e teksteve në gjuhën shqipe, diskriminimi në punësim, përfaqësimi i mangët në institucione, presioni ekonomik dhe eksodi i të rinjve. Gazeta Reforma i ka raportuar me detaje këto zhvillime, protestat masive, thirrjet e rinisë dhe të përfaqësuesve lokalë, duke dokumentuar hap pas hapi se çfarë ka kaluar ky komunitet deri në këtë moment historik.
Në Luginë është rritur një brez i tërë të rinjsh me diplomë në dorë, por pa punë. Qindra shqiptarë nga Presheva, Bujanoci dhe Medvegja zgjedhin studimet në Kosovë ose Shqipëri për të mësuar në gjuhën amtare dhe për të pasur arsim cilësor, por kthehen në shtëpi dhe përballen me refuzimin e Serbisë për të njohur diplomat e universiteteve të Kosovës. Rezultati është një gjeneratë e arsimuar që përplaset me një mur të padukshëm burokratik, mbetet jashtë tregut të punës dhe detyrohet të emigrojë.
Paralelisht, mungesa e teksteve shkollore në gjuhën shqipe është kthyer në një simbol të qartë të presionit mbi identitetin. Deputeti i vetëm shqiptar në Parlamentin serb, Shaip Kamberi, e ka cilësuar këtë si një formë të re të asimilimit të detyruar: duke mohuar arsim cilësor në gjuhën amtare, dëmtohet lidhja e fëmijëve shqiptarë me historinë dhe identitetin e tyre.
E rëndë është politika e ashtuquajtur “pasivizim i adresave”, të cilën shumë banorë e përshkruajnë si “gjenocid administrativ”. Për mijëra shqiptarë, një vizitë në zyrat e gjendjes civile është shndërruar në moment tronditës, kur zbulojnë se në sistem “nuk ekzistojnë” më. Pa adresë aktive nuk ka të drejtë vote, nuk ka shërbim shëndetësor, nuk ka regjistrim të fëmijëve në shkollë, nuk ka dokumente udhëtimi, nuk ka transaksione pronësore. Mësues që nuk mund të vazhdojnë punën, fermerë që nuk mund të shesin prodhimin, pensionistë që mbeten pa pension.
Kundër këtij realiteti janë ngritur protesta të shumta. Mijëra shqiptarë kanë marshuar nën moton “Për identitet dhe dinjitet”. Flamujt kuq e zi, pankartat “Stop pasivizimit selektiv”, “Të shtypur po, të nënshtruar jo”, kërkesat për njohjen e diplomave, për tekste në shqip, për ndalimin e pasivizimit dhe për përfaqësim të drejtë në institucionet shtetërore, e kthyen Luginën në një skenë të një revolte të grumbulluar prej vitesh.
Protestat janë vazhdimi i një rruge të gjatë që nis nga periudha e represionit të viteve 90, kalon përmes luftës në Kosovë, përmes Marrëveshjes së Konçulit dhe Planeve 7 pikëshe të premtuara nga Beogradi, të cilat nuk u zbatuan kurrë plotësisht. Në vitet e fundit, rritja e emigrimit, mosnjohja e diplomave, mungesa e teksteve, pasivizimi i adresave, papunësia dhe rënia e numrit të shqiptarëve në regjistrimet zyrtare kanë ushqyer frikën se në Luginë po zhvillohet një spastrim i heshtur demografik përmes instrumenteve administrative.
Pikërisht ky realitet, i përjetuar çdo ditë në Preshevë, Bujanoc dhe Medvegjë, është sjellë tani në qendër të debatit në Washington. Ajo që deri dje ishte thirrje proteste në sheshe, sot është pjesë e fjalimeve në një komision të Kongresit amerikan. Ajo që deri dje ishte dhimbje lokale, sot paraqitet si problem që lidhet drejtpërdrejt me stabilitetin e rajonit dhe me standardet demokratike që i kërkohen Serbisë si shtet aspirues për integrim evropian.
Fakti që çështja e Luginës së Preshevës është futur në agjendën e politikës së jashtme të SHBA nuk e zgjidh automatikisht dramën e shqiptarëve atje. Por e bën të pamundur që ajo të trajtohet më si një problem periferik, i mbyllur mes Beogradit dhe një pakice të heshtur. Sot, dhimbja, diskriminimi dhe rezistenca e shqiptarëve të Luginës janë të dokumentuara, të artikuluara dhe të vendosura në një nivel ku Serbia, Bashkimi Evropian dhe aktorët ndërkombëtarë nuk mund të sillen sikur nuk i shohin.
Nga diplomë të pavlefshme e deri te pasaporta pa adresë, nga raftet bosh pa libra shqip te marshimet “Për identitet dhe dinjitet”, çmimi i kësaj dite historike ka qenë i lartë. Tani mbetet të shihet nëse ky hap në Washington do të përkthehet në presion real mbi Beogradin dhe në ndryshim konkret për shqiptarët e Luginës, apo do të mbetet vetëm një moment simbolik në një histori të gjatë pritjeje.
