Shqipëria dhe Serbia kanë përjetuar një valë protestash të nxitura nga zhgënjimi në rritje ndaj skandaleve të korrupsionit. Ndërsa ndajnë një katalizator të përbashkët, zhvillimet në secilin vend janë formësuar nga ndryshime strukturore dhe udhëheqje të ndryshme. Në artikullin e saj në Blogun IDM, Antonie Blumberg krahason lëvizjet e protestës dhe luftën kundër korrupsionit në të dy vendet.
Pavarësisht përpjekjeve drejt integrimit në BE, korrupsioni mbetet një sfidë përcaktuese në Ballkanin Perëndimor. Në vitin 2024, protesta masive shpërthyen në Serbi dhe Shqipëri, secila duke ekspozuar format e ndryshme të korrupsionit në këto vende. Ndërsa të dy lëvizjet pasqyrojnë zhgënjimin në rritje, trajektoret e tyre të ndryshme zbulojnë se si strukturat politike formësojnë përpjekjet kundër korrupsionit. Pse protestat në Serbi morën një formë nga poshtë-lart, ndërsa ato të Shqipërisë ishin të lidhura ngushtë me partitë e opozitës? Dhe çfarë na tregojnë këto ndryshime për korrupsionin në rajon?
Shqiptarët dhe serbët ngrihen kundër korrupsionit
Në nëntor 2024, shembja e strehës së stacionit hekurudhor të Novi Sadit vrau 15 persona dhe plagosi dy të tjerë, duke shkaktuar një valë zemërimi në të gjithë Serbinë. Sinjalizuesit zbuluan se korrupsioni dhe nepotizmi ishin përgjegjës për punën e dobët të rindërtimit, pjesë e një tendence më të gjerë të projekteve jotransparente të infrastrukturës të lidhura me kompanitë shtetërore kineze. Studentët udhëhoqën protestën, duke u mobilizuar në më shumë se 150 komuna, përfshirë Beogradin, Novi Sadin, Kragujevacin dhe Nishin. Udhëheqësit e opozitës dhe grupet e shoqërisë civile iu bashkuan protestave, duke kërkuar publikimin e dokumentacionit të plotë për rinovimin e stacionit hekurudhor dhe përgjegjësi penale për personat përgjegjës. Pavarësisht sulmeve të dhunshme ndaj protestuesve, lëvizja është rritur në protestën më të madhe studentore në Serbi që nga viti 1968.
Në Shqipëri, protestat shpërthyen në tetor 2024 pas një skandali korrupsioni që përfshinte Partinë Socialiste (PS) të Kryeministrit Edi Rama. Partitë e opozitës akuzuan qeverinë për mashtrim zgjedhor dhe manipulim gjyqësor, duke kërkuar drejtësi. E udhëhequr nga Partia Demokratike (PD) konservatore dhe aleatët e saj, demonstruesit bllokuan rrugët në gjashtë qytete, duke kërkuar një qeveri teknike të përkohshme deri në zgjedhjet parlamentare të vitit 2025. Në shkurt 2025, protestat u ndezën përsëri pas arrestimit të kryebashkiakut të Tiranës Erion Veliaj për akuza korrupsioni. Mbështetësit e Veliajt u mblodhën jashtë Strukturës së Posaçme Kundër Korrupsionit dhe Krimit të Organizuar (SPAK), duke denoncuar atë që ata e shihnin si një arrestim të motivuar politikisht. SPAK është një institucion i pavarur gjyqësor përgjegjës për hetimin dhe ndjekjen penale të rasteve të korrupsionit dhe krimit të organizuar të nivelit të lartë.
Megjithëse të dy lëvizjet e protestës u nxitën nga zhgënjimi ndaj korrupsionit të përhapur, ato kanë evoluar në drejtime të ndryshme. Në Serbi, protestat janë udhëhequr kryesisht nga studentët dhe lëvizjet nga poshtë-lart, duke i bërë ato të pavarura nga ndikimi i drejtpërdrejtë politik. Kjo mungesë udhëheqjeje përfshin si avantazhe ashtu edhe mangësi: parandalon qeverinë që të synojë lehtësisht një figurë specifike të opozitës, por gjithashtu e bën të vështirë shndërrimin e lëvizjes në ndryshim konkret politik. Në kontrast, demonstratat e Shqipërisë janë drejtuar kryesisht nga forcat e opozitës, duke i bërë ato të politizuara në mënyrë të qenësishme. Kjo lidhje me partitë e opozitës ka çuar në një mobilizim të reduktuar publik krahasuar me Serbinë, ku protestat kanë ruajtur mbështetje më të gjerë shoqërore.
Serbia e mbajtur peng nga korrupsioni
Trajektoret e ndryshme të protestave mund t’i atribuohen ndryshimeve strukturore në vetë korrupsionin. Ndërsa Ballkani Perëndimor shpesh shihet si një entitet i vetëm, korrupsioni manifestohet në mënyra të ndryshme në të gjithë rajonin, duke nënvizuar se jo i gjithë korrupsioni është i njëjtë.
Serbia përfaqëson një formë të konsoliduar të kapjes së shtetit, ku korrupsioni është shumë i centralizuar nën Partinë Progresive Serbe (SNS) dominuese. SNS ka forcuar kontrollin mbi institucionet kryesore shtetërore, duke e transformuar korrupsionin në një mjet për dominim politik më shumë sesa thjesht pasurimin personal. Institucionet shtetërore, përfshirë gjyqësorin, zbatimin e ligjit dhe organet rregullatore, funksionojnë nën kontrollin e fortë të partisë në pushtet. Pavarësia prokuroriale mbetet e dobët, me emërimet dhe ngritjet në detyrë gjyqësore që ndikohen nga konsiderata politike. Rastet e korrupsionit të profilit të lartë që përfshijnë figura qeveritare rrallë shohin pasoja ligjore, ndërsa udhëheqësit e opozitës dhe kritikët shpesh përballen me ndjekje penale selektive. Sektori i telekomunikacionit është veçanërisht i cenueshëm ndaj monopolizimit ndërsa aktorët shtetërorë ushtrojnë ndikim mbi licensimin për të përfituar firmat e lidhura politikisht. Ligji i prokurimit publik i Serbisë për projektet e infrastrukturës lineare mundëson më tej korrupsionin. Qeveria mund t’i klasifikojë projektet si të “rëndësisë së veçantë”, duke i përjashtuar ato nga rregullat standarde të prokurimit dhe duke anashkaluar ofertat konkurruese, duke rritur rrezikun e favorizimit.
Mjetet e luftës kundër korrupsionit janë gjithashtu të kufizuara. Mekanizmat e konfiskimit të pasurive, një mjet kyç në luftën kundër korrupsionit, mbeten joefektivë, duke lejuar që pasuria e paligjshme të mbetet e paprekur. Udhëheqja politike e Serbisë gjithashtu ka tendencë të injorojë Këshillin Kundër Korrupsionit, duke treguar se përpjekjet kundër korrupsionit mbeten kryesisht simbolike.
Aktorët e jashtëm si Rusia dhe Kina forcojnë më tej korrupsionin duke ofruar mbështetje politike dhe financiare për elitën në pushtet. Projektet e infrastrukturës të financuara nga kompanitë kineze, shpesh të etiketuara si IHD, në realitet janë kredi që detyrojnë Serbinë të punësojë firma, teknologji dhe materiale kineze. Këto marrëveshje anashkalojnë ligjet e prokurimit përmes marrëveshjeve ndërshtetërore, duke kufizuar mbikëqyrjen ndërsa krijojnë rreziqe mjedisore dhe ekonomike që thellojnë kapjen e shtetit.
Incidenti në Novi Sad epitomizon çështjet sistemike të korrupsionit të Serbisë. Si një projekt i mbështetur nga Kina, u shënua nga dokumentacioni i paqartë, favorizimi dhe një gjyqësor shumë i dobët për të siguruar ndjekje penale të duhur. Për habinë e të gjithëve, Radio Televizioni i Serbisë, i njohur për lidhjet e ngushta me Presidentin Vučić, filloi të raportonte për protestat pa i denoncuar ato, duke sinjalizuar presionin publik në rritje. Pyetja mbetet nëse telekomunikacionet do të mbeten nën kontrollin e Vučić, pasi shtrirja e korrupsionit mund të vazhdojë të kufizojë ndryshimin institucional.
Beteja e Shqipërisë me korrupsionin
Në kontrast me kapjen e centralizuar të shtetit në Serbi, korrupsioni në Shqipëri është më i fragmentuar. PS-ja në pushtet nën Kryeministrin Edi Rama është implikuar në skandale të ndryshme korrupsioni, veçanërisht në lidhje me prokurimin publik dhe keqpërdorimin e burimeve shtetërore. Megjithatë, figura të opozitës si Sali Berisha përballen gjithashtu me akuza për korrupsion. Ndërsa kjo ka çuar në një shqyrtim më të madh, zbatimi mbetet i paqëndrueshëm.
Shqipëria ka parë një numër më të madh hetimesh për korrupsion sesa Serbia, kryesisht për shkak të SPAK-ut, që ka çuar në disa arrestime të profilit të lartë. Megjithatë, dënimet mbeten të ulëta për shkak të ndërhyrjes politike dhe kufizimeve operacionale. Pavarësisht disa përparimeve të bëra në reformat gjyqësore përmes proceseve të vetingut, zbatimi kundër figurave të fuqishme është i paqëndrueshëm. Polarizimi politik dobëson më tej llogaridhënien institucionale, me elitat në pushtet dhe opozitën që angazhohen në akuza të ndërsjella më shumë sesa ndjekin reforma sistemike. Mbetet për t’u parë nëse rritja e dënimeve bëhet një tendencë më e gjerë në Shqipëri.
Ndryshe nga Serbia, ku aleancat gjeopolitike përforcojnë korrupsionin, Shqipëria përballet me sfida nga ndikimet rajonale dhe kriminale. Roli i vendit si pikë transit për tregtinë e paligjshme ka lejuar që korrupsioni dhe krimi i organizuar të bëhen thellësisht të ndërthurur. Ryshfeti brenda zbatimit të ligjit lejon që rrjetet e trafikimit të drogës të operojnë pa u ndëshkuar, duke gërryer më tej besimin publik në institucionet shtetërore.
Në Shqipëri, politizimi i ndjekjeve penale të korrupsionit pasqyrohet në politizimin e protestave. Organet e pavarura si SPAK akuzohen për njëanshmëri, pasi rastet e korrupsionit shpesh perceptohen si mjete për beteja politike më shumë sesa drejtësi e paanshme. Kjo dinamikë ushqen mosbesimin ndaj organeve legjitime kundër korrupsionit dhe kufizon mobilizimin e gjerë. Protestat bëhen ngushtë të lidhura me përkatësitë partiake më shumë sesa bashkuese në luftën kundër korrupsionit.
A mund të lindë demokracia në Evropën Juglindore?
Indeksi i Perceptimit të Korrupsionit i Transparency International nënvizon më tej këto realitete kontrastuese: perceptimi publik i korrupsionit në Serbi po përkeqësohet ndërsa kontrolli i thellë i qeverisë mbi institucionet shtetërore ka mbyllur efektivisht rrugët për reforma kuptimplota kundër korrupsionit, duke nxitur zhgënjim të përhapur. Shqipëria, nga ana tjetër, pavarësisht protestave aktuale, ka treguar përmirësim të lehtë, që mund t’i atribuohet përpjekjeve të SPAK-ut dhe faktit që secila anë politike po sheh arrestime të lidhura me korrupsionin në anën kundërshtare. Megjithatë, ky progres mbetet i brishtë. Perceptimi publik i korrupsionit në Shqipëri është thellësisht i polarizuar, ku shumë i shohin përpjekjet kundër korrupsionit përmes një lenteje partiake.
Përfundimisht, protestat ofrojnë një kundër-narrativë ndaj portretizimit të përhapur të Evropës Juglindore si një rajon i plagosur nga iliberalizmi dhe rënia demokratike. Ato tregojnë se edhe në mjedise ku korrupsioni është i thellë, ekziston potenciali që demokracia të lindë nga poshtë. Nëse kjo do të çojë në reformë të qëndrueshme është e pasigurt. Megjithatë, ajo që është e qartë është se ritmi i integrimit në BE për Serbinë dhe Shqipërinë varet nga efektiviteti i vazhdueshëm i masave kundër korrupsionit. Progresi në negociatat e anëtarësimit do të varet nga aftësia e këtyre vendeve për të krijuar institucione të vërteta, të pavarura të afta për të trajtuar korrupsionin në të gjitha nivelet.
/Përktheu dhe përshtati Gazeta Reforma
