Më 12 gusht 2024, Bujanoci u zgjua nën thirrjen “Për Identitet dhe Dinjitet”, ndërsa mijëra shqiptarë të Luginës së Preshevës derdheshin në rrugët e qytetit si një lumë i furishëm pakënaqësie.
Pak ditë më pas, tensionet u rindezën kur Nenad Mitroviq, drejtori i Shërbimit të Trupit Koordinues për Preshevë, Bujanoc dhe Medvegjë, bëri deklarata të diskutueshme në një intervistë televizive, duke i cilësuar kërkesat e shqiptarëve si “të pabaza”.
Pankarta me mbishkrime si “Stop pasivizimit selektiv” dhe “Të shtypur po, të nënshtruar jo” valëviteshin në ajër, duke treguar qartë zemërimin e akumuluar prej vitesh. Por çfarë i shtyu këta njerëz të thyenin heshtjen e gjatë? A ishte kjo thjesht një protestë e radhës apo shenja e një zgjimi më të thellë?
Kërkesat e protestuesve, të artikuluara me zë të lartë dhe të qartë, ishin një pasqyrë e plagëve të vjetra që ende nuk janë shëruar:
- Ndalimi i menjëhershëm i pasivizimit të adresave – një praktikë që po i zhvesh shqiptarët nga vetë ekzistenca e tyre civile.
- Njohja e diplomave të Universitetit të Prishtinës – një kërkesë që tingëllon si jehonë e ëndrrave të thyera të mijëra të rinjve.
- Sigurimi i teksteve shkollore në gjuhën shqipe – a nuk është gjuha shtylla kurrizore e çdo identiteti?
- Përfaqësim i drejtë në institucionet shtetërore – sepse si mund të dëgjohet zëri yt kur je i padukshëm?
- Investime të barabarta në zhvillimin ekonomik – pasi varfëria është një formë tjetër e shtypjes.
Mitroviq, duke komentuar protestën, deklaroi se numri i punëtorëve shqiptarë në Komunën e Bujanocit është rritur nga 15 në 280, duke argumentuar se Serbia ka bërë përpjekje për integrimin e shqiptarëve. Por këto fjalë nuk gjetën mirëkuptim te komuniteti shqiptar.
Shaip Kamberi, deputeti i vetëm shqiptar në Parlamentin serb, reagoi ashpër ndaj këtyre deklaratave, duke i quajtur ato “raciste dhe përçmuese”. Sipas Kamberit, Mitroviq po injoron kërkesat legjitime të shqiptarëve dhe po kontribuon në institucionalizimin e diskriminimit të vazhdueshëm ndaj tyre.
“Vetë deklarata e Mitroviqit se mjafton që shqiptarët janë të integruar në Komunë është raciste. Sepse në prapaskenën e saj, ai sinjalizon se ‘shqiptarët nuk janë të denjë për ushtrimin e funksioneve në shtetin serb’,” tha Kamberi, duke shtuar se protestat do të vazhdojnë derisa kërkesat e shqiptarëve të adresohen seriozisht.
Rinia e Luginës, me energjinë e tyre të pashtershme, ishin në pararojë të protestës. Në sytë e tyre lexohej dilema e hidhur: të qëndrojnë në një vend që i mohon apo të braktisin tokën e të parëve? A nuk është kjo zgjedhja më e vështirë që mund t’i imponohet një brezi të tërë?
Ndërsa tensioni ishte i prekshëm në ajër, protesta mbeti paqësore. Forcat e sigurisë vëzhgonin nga afër, një kujtesë e heshtur e historisë së trazuar të rajonit. Por a mjafton mungesa e dhunës për të fshehur dhimbjen e thellë të një populli?
Organizatorët e protestës, me zëra që dridheshin nga emocionet, theksuan se këto kërkesa nuk janë thjesht lista dëshirash, por thirrje të dëshpëruara për të drejtat më themelore. A nuk është ironike që në shekullin e 21-të, një komunitet i tërë duhet të luftojë për të drejtën e thjeshtë për të ekzistuar?
Por si e gjeti veten kjo pakicë nga flakët e luftës së Kosovës në këtë betejë të heshtur për identitet? Rrugëtimi i shqiptarëve të Luginës së Preshevës është një sagë e gjatë vuajtjesh, rezistence dhe shprese të papërmbushur.
Historia e tensioneve në këtë rajon është e thellë sa vetë malet që e rrethojnë. Nga autonomia relative nën Titon, te represioni i Millosheviçit, çdo epokë ka lënë gjurmët e saj në fatin e shqiptarëve të Luginës. Lufta e Kosovës, ndërsa solli lirinë për shumë, la Luginën në një lloj limbo politik dhe social.
Vitet 1990-1999 ishin një dekadë e tërë tensionesh të larta. Ndërsa Kosova lëvizte drejt luftës, shqiptarët e Luginës së Preshevës jetonin në një gjendje të vazhdueshme pasigurie dhe diskriminimi. Shumë prej tyre u përfshinë në mënyrë aktive në luftën e Kosovës, duke luftuar krah për krah me vëllezërit e tyre të Kosovës.
Viti 1999 shënoi fundin e luftës në Kosovë me ndërhyrjen e NATO-s. Por për shqiptarët e Luginës së Preshevës, kjo ishte vetëm fillimi i një kapitulli të ri sfidash. Ndërsa Kosova fitoi pavarësinë de facto, Lugina mbeti nën kontrollin e Serbisë, duke u bërë një zonë e ndjeshme gjeopolitike.
Në vitin 2001, Marrëveshja e Konçulit premtoi çmilitarizimin e zonës dhe integrimin e shqiptarëve përmes proceseve demokratike. Shpresat ishin të larta për një të ardhme më të mirë. Por realiteti doli të ishte shumë më i ndërlikuar se premtimet në letër.
Vitet që pasuan panë premtime të shumta, por realiteti doli të ishte një dush i ftohtë zhgënjimi. Pasivizimi i adresave, një term burokratik që fsheh pas vetes një realitet të tmerrshëm, u bë armë e re e diskriminimit. Mosnjohja e diplomave, mungesa e teksteve shkollore, përfaqësimi i ulët në institucione – çdo aspekt i jetës u prekë nga kjo formë e re e shtypjes.
Në 2013, Qeveria e Aleksandar Vuçiç prezantoi Planin 7-pikësh për përmirësimin e situatës së shqiptarëve. Ky plan, që në letër dukej premtues, parashikonte masa për integrim më të mirë ekonomik dhe social të shqiptarëve. Megjithatë, zbatimi i tij mbeti kryesisht në letër, duke shtuar një shtresë tjetër zhgënjimi mbi komunitetin shqiptar.
Periudha 2015-2020 shënoi një rritje dramatike të emigrimit të të rinjve shqiptarë nga Lugina. Arsyeja kryesore? Mosnjohja e diplomave të Universitetit të Prishtinës nga Serbia. Kjo politikë e ka bërë thuajse të pamundur për të rinjtë shqiptarë të gjejnë punë të kualifikuar në Serbi, duke i detyruar ata të kërkojnë mundësi jashtë vendit.
Regjistrimi i popullsisë në vitin 2022 tregoi një rënie drastike të numrit të shqiptarëve në Luginë, duke ngritur dyshime serioze për manipulim të të dhënave dhe përforcuar frikën e komunitetit shqiptar për një “spastrim të heshtur etnik” përmes mjeteve administrative.
Ndërsa bota ecën përpara, Lugina e Preshevës duket se ka mbetur peng i një të kaluare që refuzon të largohet. A do të sjellë kjo protestë ndryshimin e shumëpritur? Apo do të jetë thjesht një kapitull tjetër në sagën e gjatë të një pakice që kërkon thjesht të jetojë me dinjitet në tokën e vet?
Pyetjet mbeten pezull në ajër, si re të rënda që paralajmërojnë stuhi. Por një dritë shprese vazhdon të ndriçojë në sytë e protestuesve. Është drita e vendosmërisë, e unitetit, e besimit se ndryshimi është i mundur.
Ndërsa bota vështron, Lugina e Preshevës qëndron në udhëkryq. A do të jetë kjo protestë katalizatori i ndryshimit të vërtetë? Apo thjesht një episod tjetër në historinë e gjatë të padrejtësive? Vetëm koha do ta tregojë, por një gjë është e sigurt – zëri i shqiptarëve të Luginës është ngritur dhe nuk do të heshtet lehtë. Është një zë që kërkon vëmendje, respekt dhe, mbi të gjitha, veprim.
Në fund të fundit, fati i Luginës së Preshevës nuk është thjesht një çështje lokale. Është një test për vlerat demokratike të Serbisë, për aspiratat e saj evropiane, dhe për vetë konceptin e të drejtave të njeriut në shekullin e 21-të. Mënyra se si do të zgjidhet kjo situatë do të ketë implikime që shtrihen shumë përtej kufijve të Ballkanit.
