Ky shkrim është pjesë e një serie që analizon draftin e ri të Kodit Penal të Shqipërisë. Në çdo pjesë, ndalemi tek nenet e ndryshuara që do të ndikojnë jetën tonë... në mënyrën më të keqe të mundshme!
Protesta është oksigjeni i demokracisë. Është e drejta për të dalë në shesh pa leje nga askush, kur padrejtësia të rri mbi kraharor. Drafti i ri i Kodit Penal nuk ta heq protestën me ligj, por e bën aq të rrezikshme sa të mendohesh dy herë. Me një gjuhë të paqartë dhe dënime që shkojnë deri në burg edhe pa dhunë, ai shtrin penalen mbi sjellje tipike të një tubimi paqësor, sidomos spontane.
Së pari, drafti fut një dispozitë ombrellë që prek drejtpërdrejt tubimet: “Prishja e qetësisë publike”. Teksti i draftit thotë: “Krijimi i zhurmave shqetësuese ose të zgjatura kryesisht gjatë orëve të pushimit, në rrugë, sheshe, qendra banimi, punë ose vende publike … përbën kundërvajtje penale dhe dënohet me gjobë ose me burgim deri në tre muaj” dhe më tej: “Kur veprimi është kryer nga organizatori i një aktiviteti i cili kishte marrë leje në organin kompetent dhe tejkalon kushtet e përcaktuara të lejes, dënohet me burgim deri në një vit.”
Në praktikë, një marshim me bilbila, tenxhere apo megafon mund të etiketohet “prishje e qetësisë” dhe të kriminalizohet vetëm pse “bën zhurmë” — pa asnjë element dhune.
Si ishte më parë? Kodi Penal në fuqi (Ligji nr. 7895/1995, i ndryshuar) e ka trajtuar këtë temë prej vitesh, por me një frymë tjetër. Neni 274 thoshte: “Hedhja e gurëve apo sendeve të tjera… krijimi i zhurmave shqetësuese si, me anë të shkrepjes së armëve… apo çdo lloj tjetër sjelljeje të papëlqyeshme, në rrugë, sheshe e vende publike, që cenojnë dukshëm qetësinë e moralin… përbëjnë kundërvajtje penale dhe dënohen me gjobë ose me burgim gjer në dy vjet.”
Ndryshe nga drafti, këtu theksi është te sjellje reale që cenojnë dukshëm qetësinë dhe rendin, jo thjesht tek “zhurma” e një turme që proteston. Po, edhe ky formulim ka pasur probleme (termini “sjellje e papëlqyeshme” është elastik), por drafti e ul pragun edhe më poshtë dhe rrit hapësirën për ndëshkim selektiv të protestave paqësore.
Së dyti, drafti i ri prek bërthamën e shumë aksioneve paqësore: bllokimin e përkohshëm të qarkullimit si formë proteste. Në Kodin aktual, neni 293 e përkufizon qartë veprën: “Vënia e pengesave dhe ndalimi me çdo mjet e mënyrë i qarkullimit të mjeteve të transportit automobilistik, hekurudhor, ujor e ajror, dënohet me gjobë ose me burgim gjer në tre vjet.”
Drafti nuk e jep të njëjtin tekst nën të njëjtin titull, por e rrethon të njëjtën sjellje nga anë të tjera. Për shembull, futet dispozita “Përdorimi i paligjshëm i rrugëve urbane”: “Qarkullimi në autostrada dhe në rrugë interurbane nga këmbësorët dhe nga mjete pa motor është i ndaluar. Personat që qarkullojnë në kundërshtim me rregullat e këtij neni sanksionohen me masë administrative. Kur shkeljet e këtij neni përsëriten … përbën kundërvajtje penale.”
Ç’do të thotë kjo në terren? Mjafton një “masë administrative” e dhënë në vend (paralajmërim a gjobë), dhe veprimi i radhës në të njëjtin aks proteste kalon në penale. Një marshim spontan që del për 10 minuta në unazë kthehet brenda ditës nga paralajmërim në ndjekje penale, pa dëme, pa dhunë, pa asnjë rrezik real, por me “argumentin” se po cenon qarkullimin.
Së treti, drafti zgjeron ndjeshëm hapësirën për të penalizuar prezencën “e zhurmshme” në publik. Përveç nenit të përgjithshëm për “qetësinë publike”, ka edhe ndëshkime anësore: p.sh., “Qarkullimi i mjeteve të motorizuara në sheshe, parqe dhe rrugë këmbësorësh kur krijon rrezik për sigurinë publike, dënohet me gjobë…” dhe “Qarkullimi i mjeteve me autoparlantë që lëshojnë zëra të tingujve muzikorë … dënohet me gjobë.”
Kur këto ndërthuren me nenin e zhurmës, tubimi paqësor rrezikon të kualifikohet si kundërvajtje penale vetëm pse është i dukshëm e i dëgjueshëm.
Çfarë ndryshon në thelb? Deri sot, praktika e ndjekjes së protestave paqësore mbështetej kryesisht në ligjin për tubimet publike (administrativ) dhe në dispozita penale që godisnin dhunën reale, dëmtimin e pronës, ose bllokimin serioz e të zgjatur të trafikut. Drafti e zhvendos theksin: e bën të ndëshkueshme edhe prezencën “e zhurmshme” në hapësirë publike; e kthen paralajmërimin administrativ në trampolinë për kallëzim penal; dhe shtrin përgjegjësinë penale te organizatori, edhe kur devijimi është minimal. Nga “ndalimi i dhunës” po rrëshqasim drejt “ndalimit të zhurmës”.
Pasojat për ne janë të qarta dhe të rënda. Organizatorët do të hezitojnë të thërrasin protesta spontane; frika nga kallëzimi penal do t’i shtyjë drejt heshtjes ose drejt “lejeve” që shpesh nuk jepen kur kritikohet pushteti. Qytetarët e thjeshtë do të mund të ndiqen penalisht vetëm pse qëndruan në shesh e brohoritën me megafon. Protestat simbolike, të vetmet që shpesh tërheqin vëmendje pa goditur askënd, do të barazohen me krim. Dhe, si gjithmonë, zbatimi selektiv do ta kthejë ligjin në shkop ndaj kritikëve dhe në jastëk për pushtetin.
Çfarë duhet të ndodhë tani? Tekstet duhet të qartësohen. Dispozita e “Prishjes së qetësisë publike” duhet të përjashtojë shprehimisht tubimin paqësor dhe veprimtaritë e mbrojtura nga e drejta e shprehjes; formulime të tipit “zhurma shqetësuese” duhen kufizuar me kritere objektive (nivel zhurme, orare, zonë), jo të mbeten çelësa universalë për të shpërbërë çdo marshim. Rregullat për qarkullimin duhet të dallojnë mes barrikadës së rrezikshme dhe bllokimit simbolik, duke vendosur pragje të matshme (kohëzgjatje, rrezikshmëri, dëme reale) dhe një mbrojtje të shprehur kur veprimi është pjesë e një tubimi paqësor. Dispozita “masa administrative → penale” nuk mund të kthehet në urë të shpejtë për kriminalizim, ndryshe e drejta e tubimit do të varet nga humori i çdo patrulle.
Ky është momenti për debat publik, jo për heshtje. Nëse e pranojmë këtë gjuhë të paqartë sot, nesër çdo megafon mund të quhet “rrezik”, çdo ulje në trotuar “pengesë”, çdo shesh i qytetit “zonë e ndaluar”. Na shkruani mendimet tuaja, sugjeroni ndryshime konkrete në tekst, ndani historitë tuaja nga protesta. E drejta për t’u mbledhur dhe për të folur nuk është luks, është garancia e fundit që zëri na dëgjohet, para se të na ndëshkohet.
