Një politikë monetare e çuditshme e ka lënë ekonominë në nevojë për reforma urgjente, shkruan The Economist
Dy vite më parë, Mehmet Arslan, arkitekt rreth të 30-ave, dhe e shoqja Mediha, mund të përballonin blerjen e një apartamenti në Stamboll. Jo më. Paga e zotit Arslan u rrit me 30% vitin e kaluar, por inflacioni është dyfishuar.
Çmimet e shtëpive janë rritur edhe më shumë, si rezultat i kostove më të larta të ndërtimit, stokut të ulët të banesave dhe rritjes së kërkesës, kryesisht nga turqit që shpresojnë të mbrojnë kursimet nga inflacioni. Në 12 muajt deri në tetor, çmimet e pronave në Stamboll, u rritën me 241%, sipas firmës së konsulencës Endeksa.
Paga e zotit Arslan tani mezi mbulon qiranë dhe shpenzimet e tjera të jetesës. “Ne kemi hequr dorë nga shpresa për të pasur një shtëpi”, thotë ai.
Gjendja e tyre e vështirë financiare pasqyron një eksperiment ekonomik të shkuar keq. Erdogani beson se ilaçi për inflacionin janë paratë më të lira. Vitin e kaluar, ai ka vënë në provë teorinë e tij, e cila është po aq popullore mes ekonomistëve, sa edhe alkimia mes shkencëtarëve.
Ndërsa bankat e tjera qendrore janë përpjekur të frenojnë inflacionin, duke rritur normat e interesit, banka e Turqisë ka bërë të kundërtën. Ajo ka ulur normën bazë të interesit me 10 pikë përqindje që nga shtatori 2021, duke e çuar atë në 9%.
Kjo ka ndihmuar rritjen, e cila mund të ketë qenë 5% vitin e kaluar, pas shifrës 11% në vitin 2021. Por gjithashtu, ajo e ka nxitur inflacionin në nivelin e dytë më të lartë në G20 pas Argjentinës, dhe gati 13 herë mbi objektivin e Bankës Qendrore.
Qeveria pretendon se politika e saj i bën mallrat turke më konkurruese, duke ulur kostot e punës dhe argumenton se rritja e prodhimit të brendshëm do të ulë inflacionin. Duke qenë se inflacioni ndodh kur një sasi shumë e madhe parash ndjek një sasi shumë të vogël mallrash, çmimet ulen me rritjen e prodhimit në vend. Eksportet janë rritur me të vërtetë, me 13% në vitin 2022, një nivel rekord.
Por për shkak se ekonomia varet shumë nga lëndët e para nga jashtë, nga ana tjetër janë rritur edhe importet me 34% në vitin 2022. Deficiti i llogarisë korente është rritur në 40 miliardë dollarë (pothuajse sa 5% e PBB-së).
Financimi i një deficiti kaq të madh po bëhet më i vështirë. Të shqetësuar nga politika e çmendur monetare e qeverisë, dhe nga korrupsioni dhe problemet me sundimin e ligjit, investitorët perëndimorë po i shmangen Turqisë. Investimet e Huaja Direkte janë reduktuar, së bashku me flukset hyrëse të portofolit.
Për të kompensuar mungesën, Turqia është kthyer te miq të rinj. Banka Qendrore ka kryer 28 miliardë dollarë shkëmbime valutore me Kinën, Katarin, Korenë e Jugut dhe Emiratet e Bashkuara Arabe. Rusia ka dërguar miliarda në Turqi për të financuar ndërtime. Gjiganti energjetik rus, Gazprom, do të lejojë Turqinë të vonojë pagesat për importet e gazit natyror.
Disa para nuk shkojnë aty ku duhet. Në tetë muajt e parë të vitit 2022, zëri “gabimet dhe përjashtimet” në llogaritë e bankës qendrore, arriti suficit prej 28 miliardë dollarësh. Pjesa më e madhe e tyre besohet të jetë ar dhe dollarë nga rusë që kanë ikur për t’i shpëtuar rekrutimit dhe sanksioneve perëndimore.
Turqia ka përdorur rezervat e huaja për të mbështetur monedhën lira, një politikë që ekonomistët e krahasojnë me shitjen e argjendit të familjes.
Banka mendohet të ketë shitur të paktën 100 miliardë dollarë rezerva vitin e kaluar. Kjo ka lehtësuar deri diku presionin e tregut, por vetëm paksa. Monedha Lira u zhvlerësua me pothuajse 30% kundrejt Dollarit në vitin 2022.
Në pamundësi për të sfiduar Erdoganin, Banka Qendrore dhe mbikëqyrësi bankar u përpoqën të pengonin një tjetër rënie të monedhës Lira përmes rregulloreve të reja. Njëra parandalon kompanitë me zotërime në valutë të huaj që të marrin kredi të reja.
Një tjetër i detyron bankat që kanë depozita të pamjaftueshme në monedhën Lira, për të blerë bono thesari me yield 10%, shumë më poshtë inflacionit. Këto dhe direktiva të tjera kanë ndaluar kompanitë dhe qytetarët e zakonshëm turq që të shkëmbejnë Lirën me Dollarin. Por ato gjithashtu i kanë detyruar bankat të fillojnë me racionimin e kredisë.
Kritikët thonë se rregullat e reja po e devijojnë kredinë tek ata që kanë më tepër lidhje me qeverinë. Partitë opozitare thonë se ato janë një recetë për mungesë efikasiteti dhe korrupsion. Kur kreditë vlerësohen me 40 pikë përqindje nën inflacionin, edhe kompanitë me humbje mund të lulëzojnë për aq kohë sa kanë akses në kredi.
Për disa të përzgjedhur, pasurimi nuk ka qenë kurrë më i lehtë. Në Ankara qarkullojnë zëra se zyrtarët qeveritarë shërbejnë si ndërmjetës midis kompanive të favorizuara dhe bankave shtetërore.
Duke qenë se kreditë nuk janë më të disponueshme, Erdogani është kthyer te shpenzimet për të nxitur ekonominë përpara zgjedhjeve. Ai ka njëfarë hapësire manovrimi: në nivelin 40% të PBB-së, borxhi publik i Turqisë është më i ulët se në shumicën e vendeve të BE-së.
Qeveria ka ofruar pension të parakohshëm për 2.3 milionë punëtorë, ka premtuar 600 miliardë lira për subvencionet e energjisë dhe ka premtuar të ndërtojë 500,000 shtëpi të reja në pesë vjet. Këtë muaj ajo rriti pagën minimale me 55% dhe pagën e nëpunësve civilë me 30%.
Megjithatë, inflacioni do të ketë zhdukur shumicën e këtyre përfitimeve të reja para qershorit, një arsye pse Erdogani kërkon që zgjedhjet të mbahen në maj./Revista Monitor
